Των Χριστόφορου Φωκαΐδη και Κωνσταντίνου Αδαμίδη*
Η βιωματική εμπειρία των συνεπειών μιας κρίσης συντείνει σημαντικά στην πολιτική νομιμοποίηση κυβερνητικών αποφάσεων για έκτακτα - και επώδυνα πολλές φορές - μέτρα, τα οποία υπό άλλες συνθήκες δεν θα γίνονταν αποδεκτά από τους πολίτες. Η ίδια δε η φύση της κρίσης ως μια αιφνίδια απειλή, λειτουργεί κατά κανόνα ως καταλύτης συσπείρωσης του λαού γύρω από την πολιτική του ηγεσία, κι αυτό βοηθά στο να γίνουν δεκτές πολιτικές, που υπό άλλες συνθήκες θα προκαλούσαν σημαντική αντίδραση.
Αυτό, βεβαίως, πολύ μικρή σημασία έχει για ένα μη δημοκρατικό καθεστώς, το οποίο μπορεί αυθαίρετα, και με ευκολία, να περιστέλλει ατομικές ελευθερίες και δικαιώματα. Σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία, όμως, η συναίνεση του λαού αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο πάνω στον οποίο εδράζεται η αντιπροσωπευτική διακυβέρνηση. Γι’ αυτό και η εμπιστοσύνη των πολιτών προς τους δημοκρατικούς θεσμούς, και κατεξοχήν προς τους θεσμούς πολιτικής αντιπροσώπευσης, είναι κρίσιμος παράγοντας για την αποτελεσματική διαχείριση μιας κρίσης.
Ο κρίσιμος ρόλος της ηγεσίας: Οι «βραδυφλεγείς» κρίσεις και το πολιτικό κόστος
Πολύ κρισιμότερη καθίσταται, ωστόσο, η σημασία της εμπιστοσύνης αυτής όταν πρόκειται για αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν σε συνθήκες όπου οι συνέπειες μιας ενδεχόμενης μελλοντικής κρίσης δεν είναι ορατές στην κοινή γνώμη. Σε αντίθεση, λοιπόν, με τις εν εξελίξει κρίσεις, οι οποίες λειτουργούν καταλυτικά στην κατεύθυνση της νομιμοποίησης διορθωτικών πολιτικών αποφάσεων και έκτακτων μέτρων, διευκολύνοντας ουσιαστικά τις πολιτικές ηγεσίες να υπερβούν τον εγγενή περιορισμό του πολιτικού κόστους που ενυπάρχει πάντα στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, στις περιπτώσεις εκείνες όπου ο στόχος είναι η αποτροπή μελλοντικών κρίσεων ή και η αποπυροδότηση «βραδυφλεγών» κρίσεων, το πολιτικό βάρος για να πειστεί ο λαός για τις αναγκαίες τομές και μεταρρυθμίσεις πέφτει αποκλειστικά στους ώμους της πολιτικής ηγεσίας.
Το ζήτημα είναι πως τέτοιου είδους μετασχηματιστικές πολιτικές συναντούν, κατά κανόνα, ισχυρή αντίδραση, καθώς, όπως είναι φυσικό, κινούνται ενάντια σε κατεστημένα συμφέροντα, κατεστημένες αντιλήψεις και νοοτροπίες. Ως εκ τούτου, ενέχουν μεγάλο πολιτικό κόστος, το οποίο οι πολιτικές ηγεσίες είναι, συνήθως, απρόθυμες να αναλάβουν. Αυτό οδηγεί, νομοτελειακά, σημαντικές μεταρρυθμίσεις στον «πάγο», καθώς οι πολιτικές ηγεσίες προσπαθούν να βρουν τρόπους να αναβάλουν τις δύσκολες αποφάσεις και να μεταθέσουν την ευθύνη στους επόμενους.
Σε αυτό συντείνει και το γεγονός ότι οι γραφειοκράτες του συστήματος, αυτοί δηλαδή που είναι σε θέση να παρέχουν εμπειρογνωμοσύνη στους εκλεγμένους ηγέτες, προτιμούν την «ασφάλεια» της γνώριμής τους ρουτίνας, τουλάχιστον στον βαθμό που ο κίνδυνος δεν μοιάζει να είναι άμεσος. Πρόκειται ουσιαστικά για μια κουλτούρα συντήρησης, που πολύ
συχνά θωρακίζει το σύστημα απέναντι σε μη επιθυμητές αναταράξεις. Σε ένα κόσμο πολυκρίσεων, όμως, η κουλτούρα αυτή μπορεί πολλές φορές να λειτουργεί ανασχετικά απέναντι σε αναγκαίες προσαρμογές σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον.
Ούτε, όμως, και οι αντιπολιτεύσεις, κατά κανόνα, συμβάλλουν προς την κατεύθυνση της υιοθέτησης των αναγκαίων -πλην αντιδημοφιλών- πολιτικών, που θα μπορούσαν να σώσουν τη χώρα από περιπέτειες στο μέλλον. Κι αυτό είναι, εν πολλοίς, αναμενόμενο, καθώς αν οι κυβερνήσεις έχουν - έστω και μελλοντικά - τη δυνατότητα να εισπράξουν κάποιο πολιτικό όφελος από την επιτυχή εφαρμογή μιας μεταρρύθμισης, οι αντιπολιτεύσεις στερούνται ανάλογου κινήτρου. Θα πρέπει εδώ, εν προκειμένω, να αναζητήσουμε άλλου είδους -ηθικά ή αξιακά, κυρίως- κίνητρα που θα μπορούσαν να οδηγήσουν τις πολιτικές ηγεσίες σε αλλαγή παραδείγματος.
Ο φαύλος κύκλος απαξίωσης της πολιτικής ως έλλειμμα ανθεκτικότητας στις κρίσεις
Μόνο που τα σημερινά δεδομένα κάθε άλλο παρά δημιουργούν την προσδοκία πως βρισκόμαστε κοντά σε αλλαγή παραδείγματος. Οι ηγέτες, παντού στον κόσμο, μοιάζουν ολοένα και λιγότερο ισχυροί για να κινηθούν ενάντια στο ρεύμα. Η πολιτική κινείται, άλλωστε, περισσότερο με όρους μάρκετινγκ, με όρους δηλαδή προσαρμογής του πολιτικού προϊόντος στη ζήτηση -στις διαθέσεις του κοινού- παρά με όρους ιδεολογικών ή αξιακών προταγμάτων, την ώρα που η αίσθηση της «μονιμοκρίσης» που αρχίζει πλέον να διαχέεται στην κοινωνία, ενισχύει τις ήδη υπάρχουσες τάσεις απευθυγράμμισης των πολιτών από τους πολιτικούς τους αντιπροσώπους, και εν γένει από την πολιτική διαδικασία.
Το γεγονός ότι οι ψηφοφόροι, σε πολλές χώρες, επιβραβεύουν πλέον πολιτικά με την ψήφο τους ακραία κόμματα ή αντισυστημικούς υποψήφιους, που, απέναντι στα μεγάλα και σύνθετα προβλήματα της εποχής, προτάσσουν μόνο συνθήματα και «ουτοπικές» λύσεις, χωρίς αμφιβολία δεν συμβάλλει προς την κατεύθυνση εξυγίανσης της πολιτικής. Η συνειδητοποίηση δε αργότερα πως αυτές οι επιλογές, όταν δοκιμαστούν στην πράξη, όχι μόνο δεν βελτιώνουν την κατάσταση, αλλά την καθιστούν ακόμα πιο δυσχερή, οδηγεί συχνά σε περαιτέρω απαξίωση της πολιτικής, καθώς εν τω μεταξύ απομειώνεται ακόμα περισσότερο, σε επίπεδο πολιτικής προσφοράς, η δυνατότητα επιλογής ηγετών που θα ήταν έτοιμοι να επιλέξουν τον δύσκολο δρόμο της ανάληψης πολιτικού κόστους για την προαγωγή αναγκαίων αλλά αντιδημοφιλών πολιτικών.
Δημιουργείται έτσι ένας φαύλος κύκλος ανάμεσα στην τάση των πολιτικών να αποφεύγουν την προώθηση μετασχηματιστικών πολιτικών που ενέχουν πολιτικό κόστος και στην αναπαραγωγή της εικόνας που έχουν οι πολίτες ότι, πρώτον, η πολιτική δεν μπορεί να αλλάξει τα πράγματα και, δεύτερον, οι πολιτικοί ενδιαφέρονται μόνο για τα προσωπικά ιδιοτελή τους συμφέροντα. Έχουμε επί της ουσίας, εδώ, μία κρίση πολιτικής αντιπροσώπευσης - μια κρίση, δηλαδή, σε τελευταία ανάλυση, δημοκρατίας. Το βέβαιο πάντως είναι, πως όσο οι πολιτικές ηγεσίες απαξιώνονται, και όσο οι πολίτες, παράλληλα, παραμένουν παθητικοί θεατές σε μια δημοκρατική πολιτεία, τόσο δυσκολότερη θα είναι η οικοδόμηση ανθεκτικότητας απέναντι σε μελλοντικές κρίσεις.
* Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο «Η Κύπρος στην Εποχή των Πολυκρίσεων: Οι μεγάλες Προκλήσεις σε 24 Ερωταπαντήσεις», του Ινστιτούτου Μελετών Πολιτικής και Δημοκρατίας, που κυκλοφορεί από τον Εκδοτικό Οίκο Hippasus. Συμμετέχουν με παρεμβάσεις τους 24 ειδικοί επί διαφορετικών πεδίων. Η πρώτη παρουσίαση θα γίνει στη Λευκωσία, στο Βιβλιοπωλείο-Καφεαναγνωστήριο «Το Έρμα», την Τετάρτη 2 Οκτωβρίου και ώρα 6μ.μ..
Ο Δρ. Χριστόφορος Φωκαΐδης είναι πρώην Υπουργός Άμυνας και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Μελετών Πολιτικής και Δημοκρατίας (ΙΜΠΔ). Ο Δρ. Κωνσταντίνος Αδαμίδης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Διεθνών Σχέσεων του Παν. Λευκωσίας και Διευθυντής του ΙΜΠΔ (ispd.org.cy).
